Les B02: Vrouwen in de muziek (tot en met de Barok)

In de muziekwereld hebben vrouwen altijd een ondergeschikte rol gespeeld als het gaat om componeren en spelen/leiden in/van orkesten

Zo wilde Von Karajan geen vrouwen in de Berliner (tot 1982), Wiener Phil (1996). 

Dirigenten zijn ook al zeldzaam. Het zegt alles over de onderdrukking van vrouwen in de muziek (kerk, hof) met jongstleden weer #metoo dingetjes met Gatti en operazanger Placido Domingo.

We gaan een poging doen om vrouwelijke componisten ten tonele te voeren, waarmee we eigenlijk een reis maken in de westerse muziek van de vroege Middeleeuwen tot Heden.

Hildegard van Bingen

Geboren in 1098 (bij Worms) overleden te 1179 (Bingen), dochter van een Graaf.

Ze is zeer veelzijdig: Mystica, natuurwetenschapper, filosofe, muziektheorie, COMPONIST (de eerste die we bij naam kennen!), ze creëert een nieuw alfabet, dat ze in haar muziek verwerkt.

Abdis (vanaf 1136) en pas in 2012 als heilige erkend door landgenoot Benedictus XVI (NB niet verklaard!)

Ze sticht een eigen klooster (1150) tot groot ongenoegen van de mannen. Ze creëert zo wel een eigen omgeving van vrouwen die komen toestromen (extra klooster in 1162).  Ze krijgt als ze 43 is visioenen en mag die van de Paus (altijd een man) op schrift stellen. Ook komt er een boek over plantjes en geneeswijzen. Allemaal heel bijzonder (ook dat ze het mocht…..)

Omdat ze erkend was/werd, schreef ze met de groten de aarden: Frederik  Barbarossa (1122-1190) (Keizer van het Heilige Roomse Rijk), Bernard van Clairvaux (abt uit 1090)

Muziek van Hildegard van Bingen

Ze schreef van alles: Kyrie, Antifonen, hymnen, responsoria (soort wisselzangen)

Een mysteriespel: Ordo Virtutum (Orde der Deugden) voor De duivel (man) en vrouwen

Dat zag er zo uit

Een beetje anders dan we gewend zijn.

Antifonen (Voor- en/of nalied bij een psalm tekst Ze kreeg geweldig op haar donder toen ze een ge-excomuniceerde in gewijde grond liet begraven: ze kreeg een zangverbod, dat later werd teruggedraaid.

We horen een Kyrie Leison door Oxford Camerata. 

Hildegard werd/wordt vooral gewaardeerd door de New Age beweging: een 70jaren beweging. Ook is zij de muze voor:  Arvo Pärt en Sofia Goebaidoelina die gaan we nog horen).

We horen het bekende O quam mirabilis est (Hoe geweldig is het).

Het is Eenstemmig met veel MELISMEN: dat zijn veel lettergrepen op een noot. Verder klinkt het gregoriaans (dat is logisch). Hieronder de tekst:

Daarna is het angstig stil op vrouwengebied. Tot halverwege de 16^de eeuw. Ja, 500 jaar later!!! Als in Italië de Renaissance aan de gang is en “alles mag” (de Verlichting).

Renaissance en Barokke Dames

Met name in de Italiaanse renaissance en barokke tijd komen er diverse componisten langs. Altijd liedjes met luit/snaar instrument. Soms het zijn steenrijke vrouwen, die wat vrijheid van hun man krijgen (nemen) of het zijn courtisanes, die handig gebruik maken van hun talenten en last but not least: toegewijde nonnen.

Isabella de’ Medici (1542-1576): Rijk, zelfstandig, 1st lady in Florence en vermoord. Fragment: Lieta vivo et contenta; blij levend en gelukkig. Zij had een dochter

Leonora Orsini (1560-?1634): rijke jeugd. Componeerde samen met mama liedjes voor luit en zang.

Per pianto la mia carne si distilla (Mijn lichaam (vlees) smelt in tranen)

Vittoria Aleotti (Ferrara 1575->1620): Muzikale non maakte meerstemmige Madrigalen: Meerstemmig a capella lied (zonder begeleiding). Omdat ze haar naam veranderde (Rafaella Aleotta) toen ze intrad is het niet meer zo duidelijk wie ze was. Maar ze kwam natuurlijk van hoge komaf.

Ze was de 1^ste vrouw waarvan de muziek gedrukt werd!

We luisteren naar: Se del tuo corpo Van jouw lichaam (Jezus denk ik)

Lucia Quinciani (1566-1611). We weten bijna niets van haar, maar wel dat ze het eerst bekende liedje met een begeleiding heeft gemaakt: Udite lagrimosi spirti d’Averno, udite, 

Met zo'n snaarinstrument knapt de muziek flink op. Het wordt "moderner" 

Claudia Sessa (1570-1617): Milanese non, die goed kon zingen. Ook zij schreef monodieën.

We luisteren naar: Vattene pur lasciva;  Ga weg wulpse (iets met verleidingen dus….)

Francesca Caccini (Florence, 18 september 1587-?1641): Gevierd en invloedrijk. Eigenlijk de eerste na Hildegard met enige naam en faam. Ze had wel een muzikale pa.

Sonetten; muziektheater: dat was met dans en zang. Kortom de eerste opera door een vrouw: La liberazione di Ruggiero (De bevrijding van Ruggiero) YT. 

Je ziet wat fragmenten uit de opera, die 1,5 uur duurt…, dus mocht je het willen uitzitten, kijk dan naar de volledige opera. Het is bijzonder dat het er nog is en wordt uitgevoerd.

Barbara Strozzi (1619-1677) : Zingende Courtisane: hoge productie op zelfstandige basis  (een soort ZZP-ster). De laatste uit de Italiaanse serie voor nu.

Che si può fare 

Dat kan. Dat is mogelijk.

Bella van Zuylen (1740-1805)

Een rijke Nederlandse Adellijke Dame uit Utrecht die verliefd was op een graaf uit Brakkestein Hatert, maar die niet beantwoordde.

Ze was stinkend rijk en hield dus van muziek maken. Filmpje van Tiende van Tijl: Stijl lijkt op late barok

Ze was een vrijdenkster en werd als vrouw flink gedwarsboomd. Zie filmpje en lees over haar in Wikipedia. Haar uitspraak: "Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid"

"Je n’ai pas les talents subalternes", spreekt boekdelen.

Fanny Mendelssohn / Hensel (1805-1847)

We arriveren in de vroege romantiek, waar bekende vrouwen het licht zien, maar vaak bestaan bij de gratie van de man.

Fanny komt uit een schatrijke familie. Papa joods bankier, die zich had gekerstend. Ze had een zeker zo’n muzikaal broertje: Felix.

Felix kreeg de kansen, Fanny moest maar zien wat er voor haar nog in het vat zat: huisvrouw en kinderen baren.

Het ging zo ver dat Felix zijn naam onder haar werk zette. Dan maakte het nog kans.

Ze trouwde met kunstenaar Wilhelm Hensel in 1829 en die stimuleerde haar juist WEL.

Uiteindelijk 460 werken bewaard gebleven en dat is gelukkig nog best veel.

We horen: Das Jahr: september (voor piano door Els Biesemans) Typisch een lied ohne Worte

Het Fruhlingslied (Van Broertje Felix)

En het Liederkreis (twee ervan gezongen door Francine van der Heijden). I. Lebewohl II. Grüner Frühling. Luister naar nog veel meer liederen van Felix, maar vooral van Fanny op het Album van Francine: The art of Mendelsohnian Song

Ze overlijdt aan een hersenbloeding, Felix twee jaar later ook.

Clara Schumann (Wieck) (1819-1896)

Een alleskunner: Robert was flink verliefd. Papa Wieck (deed in piano’s) vond het niks. Hij trouwde toch met haar. Mama speelde ook piano

Papa voedde haar op, zodat ze als wonderkind geld kon verdienen. Ze speelde erg goed (een kind nog maar van negen)

Clara waakte over Robert: zijn kuren, zijn muziek. Haar zes kinderen. Haar eigen werk schoot erbij in.

Er was geld nodig: concertreizen (ze was een STAR). Haar composities werden nauwelijks serieus genomen. Ze was nu eenmaal een vrouw….., maar ze was wel heel erg goed.

We gaan horen: Haar pianoconcerto: ze was 15!! Toen ze het schreef (zie foto). Het hele album met haar muziek is heel de moeite waard.

Clara had veel aanbidders, waaronder natuurlijk Robert. Hij schreef Carnaval aan haar opgedragen met het het deeltje Harlekein (Robert was smoor).

Ook de 10 jaar jongere Johannes Brahms stond bij haar op de stoep, ze hadden ook iets samen. Van hem een aan Clara opgedragen Capriccio