H02 Joseph Haydn

 Als vertegenwoordiger van de "klassieke periode", zo heet die tijd, behoort Joseph Haydn tot de grote drie. Die ander twee zijn Mozart en Beethoven. Alle drie woonden ze in Wenen en ze behoorden alle drie tot de Weense school.

Haydn werd geboren op 31 maart 1732 en is voor zijn tijd oud geworden: 77jaar (31 mei 1809). Papa Haydn overleefde Mozart en kende dus ook Ludwig van Beethoven. Joseph werd geboren in Rohrau (niet zo ver van Wenen). Het was een boerendorp. Zijn vader was wagenmaker (net zoals mijn vader en opa). Zijn oom hoorde zijn stem en nam hem mee, naar een plaatsje verderop (Hainburg). Joseph bleek een mooie jongenssopraan te hebben. Met zijn broertje Michael (zeven jaar jonger) zong hij later in Wenen in het koor van de Stephansdom. Het bijzondere was dat het lang duurde voordat hij de baard in de keel kreeg (17jr!). Het leven van een koorknaap ging niet over rozen. Armoe troef en uitbuiting. Zijn "leermeesters" lieten die kids vaak honger leiden. Maar Haydn was slim en eigende zich in deze tijd veel kennis toe: latijn, muziek, clavecimel etc. 

Toen zijn stem het begaf, werd hij op straat gezet. Zijn castratie werd voorkomen, maar geen onderdak meer. Een echt grondige opleiding had Joseph niet genoten en hij moest zijn kennis bij elkaar sprokkelen bij vrienden die hem opvingen. Hij moest op zoek naar baantjes als straatzanger,  en hier en daar een lesje. Bedenk dat Joseph al tegen de 20 liep en dus eigenlijk een laatbloeier was. Want als je voor een dubbeltje geboren bent..... 

Maar het goede nieuws is dat Joseph het allemaal overleeft en zijn eerste opera schreef: Der Krumme Teufel. Hij zal vast wel eerdere werken hebben geschreven, maar dit bleek een kort succesje. De teksten bleken aanstootgevend en het geheel werd verboden. De hele compositie is verdwenen en gejat, want dat gebeurde in die tijd ook. De tekst werd afgezwakt en er ontstaat Der NEUE Krumme Teufel. Het is overigens merkwaardig dat de muziek volledig verdwenen is, want tot ver in de 18de eeuw is de opera uitgevoerd. Het enige wat we nog hebben is de tekst. Daarom een stukje uit de De Canterina (zangeres). Een komische opera in een kleine bezetting, die hij voor zijn broodheer schreef (later). De lol wordt verhoogd doordat mannenrollen door vrouwen en andersom door mannen worden gezongen.

Rond Wenen barstte het van de adel: Graven etc. en belangrijk ze hadden geld. En eindelijk krijgt Haydn geluk: een baan als Kapelmeester bij Graaf Morzin. Voor 200Florijnen met kost en inwoning gaat hij aan de slag. Hij componeert voor het kleine orkest zijn eerste symfonieën en maakt ook zijn eerste strijkkwartetten, En daarmee benoemen we de twee belangrijkste genres die Haydn heeft vormgegeven.

Hoog tijd om het strijkkwartet wat nader te duiden, zeg maar. Hij schreef er 68! En de meesten van hoog niveau. Haydn wordt wel de vader van het strijkkwartet genoemd. Hij heeft dit genre als geen ander vormgegeven en velen zijn hem daar later in gevolgd (Beethoven, Mozart, Brahms, Shostakovich etc. etc.). We gaan er gewoon een bekijken:

Samenstelling Instrumenten: 2 violen, 1 altviool, 1 cello

De muziekopbouw: het is een klein concertje dat bestaat uit verschillende deeltjes, meestal vier. We noemen dit een Sonate. Bijvoorbeeld: Een allegro, een menuet, een adagio iets langzaams dus) en een snelle finale bijvoorbeeld een presto. En dan kun je nog kiezen voor de toonsoort en mineur of majeur.

De deeltjes zelf hebben ook weer een bepaalde opbouw, en dan gaat het meestal over de sonatevorm, zoals uitgelegd in de vorige les bij Chopin. Ze hebben meestal de vorm INTRO A B A CODA

In zijn opus 20 heeft Haydn zes strijkkwartetten geschreven. Ze worden wel het fundament van dit genre type genoemd.

We gaan luisteren naar Opus 20 nr.1: Allegro Moderato; Menuet un poco allegro; Affetuoso et sostenuto; presto. Al deze benamingen van deze deeltjes slaan op het tempo.

Allegro Moderato: Allegro: is redelijk snel, Moderato: ingehouden: dus z'n 120 tellen per minuut

Affetuso et sostenuto: Met gevoel en aanhoudend

Menuet un poco allegro: Menuet is een dans met kleine pasjes en dan een poco allegro: beetje sneller.

Presto: snel

Het eerste deel heeft de sonatevorm, maar ik laat dat aan jullie. Veel belangrijker is, dat hij de strijkers een eigen rol geeft. Ook de CELLO. Meestal had de cello een ondersteunende rol, maar hier wortdt met die traditie gebroken: soms doet de cello als leidende stem mee! Ook de herhaal vorm is niet helemaal traditioneel.

Het menuet is wel heel traditioneel: Begin (A met  doorwerking) wordt herhaald, daarna een trio en daarna weer terug naar het begin zonder herhaling.

Het prachtige langzame deel is voor de eerste viool, maar een mooie eenheid.

Het presto: Is dus een snel gedeelte, waar je halverwege veel syncopen hoort (instrumenten spelen uit de de tel. Dat klinkt wat chaotisch, maar het komt aan het eind weer goed.

Tijdens zijn baan bij de Graaf Morzin trouwt Jozeph met Maria Keller (een zuster van een eerdere liefde). Het huwelijk wordt geen succes en beide partners gaan vreemd.

Met de Graaf gaat het bergafwaarts, maar Paul Anton van de familie Esterhazy ziet Jozeph wel zitten. De man is immens rijk en houdt van muziek. Jozeph wordt tweede kapelmeester (1761) en het wordt wachten op de dood van zijn voorganger om hem te kunnen opvolgen (1766). Paul Anton trouwt met een prinses die ook van muziek houdt en krijgt de naam Nikolaus I. Jozeph krijgt het zeer druk, want hij is verantwoordelijk voor alle muzikale activiteiten. Die zich uitstrekken over het zomerpaleis en het winterpaleis. Het gaat over het schrijven van orkestwerk, kamermuziek, privélessen voor de familie, en opera's schrijven. Haydn blijft zo'n dertig jaar in dienst van de familie: een vast inkomen en veel muzikale output voor Jozeph. Hij had echt heel veel geluk (met muziek dan).

Een ander genre dat Haydn op de kaart heeft gezet, zijn z'n symfonieën. Hij heeft er zo'n 110 (!) geschreven. Ze zijn niet zo vreselijk lang zoals bij Beethoven. Bedenk dat Haydn een broodschrijver was. We laten de LIJDENS symfonie horen (nr.26). Hij staat in d-klein en dat was bijzonder, want alle ging meestal in grote terts. Het worden ook wel de eerste voorloper van een Sturm und Drang symphonie genoemd. We gaan er gewoon naar luisteren. 

Deel 1: Allegro Assai con Spirito: Zeer levendig met geestdrift. En dat is dit stuk zeker!!

Deel 2: Adagio Met Gemak, rustig (70bpm).  

Deel 3: Menuet en trio (het bekende werk, zeg maar)

In 1779 wordt zijn contract herzien, waarbij Haydn wat meer vrijheid krijgt. Hij mag meer reizen en zijn werk laten uitgeven en hij mag opdrachten van anderen aanvaarden! Het verblijf op die paleizen was toch wel saai. Dat levert dus veel nieuwe muziek waar Jozeph uit het harnas van zijn broodheer kan ontsnappen. Zo ontmoet hij in Wenen WA Mozart. Ze spelen samen in strijkkwartetten en hebben enorme waardering voor elkaars werk. Zo kennen we de Haydn kwartetten van Mozart en zaten ze in dezelfde vrijmetselaarsloge. Ons kent ons....

In 1790 sterft de Oude Nikolaus I en zijn zoon Anton volgt hem op. En zoals het nieuwe heersers betaamt: er moet bezuinigd worden en Haydns salaris wordt gekort en van zijn diensten wordt minder gebruikgemaakt, maar het betekent nog meer vrijheid.

Het derde genre van Haydn zijn de pianosonates. Het is logisch dat er voor de prinsen ook voor soloinstrumenten moest worden gecomponeerd. In die tijd kwamen de eerste aanslaggevoelige instrumenten op de markt. We luisteren naar Hob.XVI/20. Het is  in 1771 gecomponeerd en in 1780 in Oostenrijk uitgegeven met zes nog andere sonates. Na 1779 mocht hij nu eenmaal zijn werk op de markt zetten. Het is ook het eerste werk in echte sonatevorm.

Omdat Jozeph zoveel schreef en her en der de boel kon uitgeven (zonder opus nr) zijn er diverse mensen bezig geweest om zijn werk te catalogiseren.

Zo hebben we het Opus nr: Vaak door de componist zelf aangegeven

Antony Hoboken, een Hollandse Ingenieur uit Rotterdam, die zijn werk in categorieën heeft onderverdeeld: Symfonieen I, Strijkkwartetten III, Piano Sonates XVI, Opera's XXVIII 

Robbins Landon heeft zijn symfonieën gecatalogiseerd en er waren discussies over de echtheid ervan.

Hoboken wordt het meest aangeduid als Hob.

We gaan naar Hob.XVI/20:

1. Moderato

2. Andante con moto

3. Finale Allegro

Je gelooft het niet, maar Haydn gaat dus op reis!! Nu was zijn naam hem al vooruit gesneld en hij gaat naar Londen. Ene Jan Peter Salomon (Duits violist) wordt zijn impresario, die hem een contract aanbiedt voor Londen. Hij kan dan grote orkesten dirigeren. In 1790 is hij in Calais en ziet hij voor het eerst de zee (58jaar is hij dan!). Zijn reizen zijn succesvol en winstgevend. Het publiek houdt van zijn levendige stijl en zijn humor in zijn stukken.

Eenmaal terug in Wenen ontmoet Jozeph Beethoven. Ze trekken naar Eisenstadt, waar Haydn Beethoven onderwijst in de kneepjes van het vak.

In 1794 trekt Heydn ten tweede male naar Londen. Er is wat concurrentie tussen de verschillende impresariaten, die dingen om de gunst van het Engelse publiek. Maar Haydn blijft immens populair.

We luisteen naar Symfonie 104. Een van zijn bekendste Londense Symfonieen en zo'n beetje zijn laatste. Dit klinkt een stuk grootser dan we gewend waren. Het kruipt richting Beethoven; Volle sterkte, pauken etc Het eerste deel bestaat een inleidend Adagio gevolgd door een Allegro. De 104 vormde zijn benefiet concert: hij kreeg las ik alle recettes als eerbetoon (hij was al over de zestig! en nog steeds populair).

Weer terug in Wenen is er een Nikolaas II, (Ja Haydn overleeft de Esterhazys!), die vraagt om weer in dienst te komen. Dat wordt dus parttime, zeg maar. Inmiddels blijft Haydn productief en maakt het Duitsland Lied : Gott erhallt Franz der Kaiser, geïnspireerd op het engelse God save the King/Queen)

Het lied wordt gezongen door Elin Thomas (je kunt het uitstekend verstaan!!). Voor Nikolaus produceert hij missen en er komt een trompetconcert. We horen het laatste deel Finale. Het bekendst/

Haydn passeert de 18de eeuw en komt oud de 19de binnen. Zijn broodheer Nikolaus II houdt hem in dienst als eerbetoon (Jospeh nu eenmaal super populair in Wenen). Maar zijn gezondheid loop terug en hij lijdt aan aderverkalking. Zijn geest blijft op orde, maar fysiek wordt het steeds minder.

Hij woont in zijn huis in Wenen en weet zich omringd door muzikanten en vooral verzorgers. Hij kon het zich allemaal veroorloven.

 In 1808 werd er door Beethoven, Salieri en Hummel een concert voor hem georganiseerd. Na de pauze moest hij weg. Veertien maanden later Op 77 jarige leeftijd in mei 1809 overlijdt papa Haydn oud, ziek  en moe. Tijdens zijn uitvaart werd Mozarts Requiem gespeeld. Nikalaus II haalde zijn overschot naar Eisenstadt, waar hij begraven is, aanvankelijk zonder hoofd. Dat werd nl gejat door Freneologen (Schedelwichelaars). Pas in 1954, kwam dat weer boven water.

We gaan luisteren naar zijn laatste strijkkwartet. Het Menuet, door het Quatuor Kwartet. Het klinkt wel weer anders dan de jonge Haydn.