E02 Franz Schubert (1797-1828)
Als er iemand jong gestorven is dan is het Frans Schubert wel en dan ook nog aan Sif en Tyfus. Het kan niet op. Alsof het een man was die er zijn hele leven op los zou hebben geleefd. Die verhalen zullen we gelijk maar ontkrachten. Franz heeft veel armoede gekend, was uiterst bescheiden en heeft verschrikkelijk mooie muziek gemaakt.
Franz werd in 1797 in Wenen geboren als zoon van een onderwijzer (Franz Theodor en MariaVietz). Hij was het 12de kind uit een gezin van 19 kinderen.
_-_Schuberthaus_(1).JPG)
Negen van die kinderen stierven al vroeg. Als onderwijzer in een katholieke parochie had je best wel een status, maar reken erop dat ze weinig te eten hadden, maar voldoende opleiding voor een beetje muziek. Zijn vader speelde blijkbaar viool en zijn broer Ignaz leerde hem wat piano spelen. Franz bleek zo'n snelle leerling dat Ignaz er al snel het bijltje erbij neergooide: Hij was veel te goed. Na een paar maanden had Franzje hem "overspeeld".
Hij ging bij zijn vader natuurlijk op school en hij werd naar de dorpsorganist gestuurd (Holz). Die was verbijsterd over de talenten van het jochie (8jr). Zo leerde hij wat orgel spelen en gingen ze naar de pianoforte winkel (Wenen tenslotte), zodat Fransje kon oefenen op een instrument!
Met zijn broertjes en papa speelde hij kwartet: twee violen, alt (Franz), cello (papa). Een van zijn eerste strijkkwartetten is uit 1811 en zal vooral met zijn familie zijn uitgevoerd.
Daarnaast had Fransje een prachtige stem (jongenssopraan) en daar lustten die Weners pap van natuurlijk. In 1808 zingt hij bij de Sängerknaben en krijgt hij onderwijs (Konvikt). En het is Salieri (die van Mozart!) die hem verder onderwijst in de breedte. Hij maakt hier ook veel muzikale vrienden! Het is overigens ook weer Salieri die hem niet echte aanbevelingen (brieven) geeft en dat was niet handig in die tijd.
Zijn jeugd activiteiten vormen allemaal belangrijke ingrediënten voor Schubert's genres: Het Lied, Zijn strijkkwartetten en pianostukken.
Schubert was geen Singer-song writer omdat hij de gedichten van anderen nam, zoals Goethe, Müller. Het grote publiek hield meer van het grote operettewerk en minder van zo'n liedjeszinger. Zijn vroege Romantische muziek werd alleen "begrepen" door zijn vrienden. Een van zijn eerste liederen is Gretchen am Spinrade (1814, D.118, 17jr oud). Een tophit is het geworden!! Daarna schreef hij er nog zo'n 600!
We luisteren naar Rene Flemming en Christoph Eschenbach. Let vooral om dat drijvende ritme van de begeleiding. Je hebt het gevoel in een spannend verhaal te zijn beland (Denk ook aan Erlkönig).
Gretchen am Spinnrade (Goethe's Faust)
Meine Ruh' ist hin,
Mein Herz ist schwer;
Ich finde sie nimmer
Und nimmermehr.
Wo ich ihn nicht hab'
Ist mir das Grab,
Die ganze Welt
Ist mir vergällt.
Mein armer Kopf
Ist mir verrückt,
Mein armer Sinn
Ist mir zerstückt.
Meine Ruh' ist hin,
Mein Herz ist schwer;
Ich finde sie nimmer
Und nimmermehr.
Nach ihm nur schau' ich
Zum Fenster hinaus,
Nach ihm nur geh' ich
Aus dem Haus.
Sein hoher Gang,
Sein' edle Gestalt,
Seines Mundes Lächeln,
Seiner Augen Gewalt,
Und seiner Rede
Zauberfluß,
Sein Händedruck,
Und ach sein Kuß!
Meine Ruh' ist hin,
Mein Herz ist schwer,
Ich finde sie nimmer
Und nimmermehr.
Mein Busen drängt
Sich nach ihm hin.
Ach dürft ich fassen
Und halten ihn!
Und küssen ihn
So wie ich wollt',
An seinen Küssen
Vergehen sollt'!
Het is een razendsnel lied, waarin de verliefde Gretchen haar gebroken hart neerlegt.
Die consequente beweging van die begeleiding is typisch voor Schubert, waarbij de sfeer binnen die begeleiding voortdurend veranderd (kom ik terug).
We komen nog even terug om die Letteraanduiding D. Die komt van Mijnheer Deutsch (1883-1967). Hij was musicoloog en heeft het werk van Schubert geordend. Zelf maakte Franz er een zootje van. De ordening ging chronologisch en tegenwoordig zie je altijd deze D. notatie.
Sanctus, Sanctus, Sanctus,
Dóminus Deus Sabaoth;
Pleni sunt cæli et terra gloria tua.
Hosanna in excelsis.
Benedictus, qui venit in nómine Dómini.
Hosanna in excelsis.
In einem Bächlein helle,
Da schoß in froher Eil
Die launische Forelle
Vorüber, wie ein Pfeil:
Ich stand an dem Gestade
Und sah in süßer Ruh
Des muntern Fischleins Bade
Im klaren Bächlein zu.
Ein Fischer mit der RutheWol an dem Ufer stand,
Und sah’s mit kaltem Blute,
Wie sich das Fischlein wand.
So lang dem Wasser Helle,
So dacht’ ich, nicht gebricht,
So fängt er die Forelle
Mit seiner Angel nicht.
Doch endlich ward dem Diebe
Die Zeit zu lang; er macht
Das Bächlein tückisch trübe:
Und eh’ ich es gedacht,
So zuckte seine Ruthe;
Das Fischlein zappelt dran;
Und ich, mit regem Blute,
Sah die Betrogne an.
Fremd bin ich eingezogen
Fremd zieh ich wieder aus
Der Mai war mir gewogen
Mit manchem Blumenstrauß
Das Mädchen sprach von Liebe
Die Mutter gar von Eh
Das Mädchen sprach von Liebe
Die Mutter gar von Eh
Nun ist die Welt so trübe
Der Weg gehüllt in Schnee
Nun ist die Welt so trübe
Der Weg gehüllt in Schnee
Ich kann zu meiner Reisen
Nicht wählen mit der Zeit
Muss selbst den Weg mir weisen
In dieser Dunkelheit
Es zieht ein Mondenschatten
Als mein Gefährte mit
Es zieht ein Mondenschatten
Als mein Gefährte mit
Und auf den weißen Matten
Such ich des Wildes Tritt
Und auf den weißen Matten
Such ich des Wildes Tritt
Was soll ich länger weilen
Bis man mich trieb hinaus?
Lass irre Hunde heulen
Vor ihres Herren Haus
Die Liebe liebt das Wandern
Gott hat sie so gemacht
Von einem zu dem andern
Gott hat sie so gemacht
Die Liebe liebt das Wandern
Fein Liebchen, gute Nacht
Von einem zu dem andern
Fein Liebchen, gute Nacht
Will dich im Traum nicht stören
Wär schad um deine Ruh
Sollst meinen Tritt nicht hören
Sacht, sacht die Türe zu
Schreib im Vorübergehen
Ans Tor dir, gute Nacht
Damit du mögest sehen
An dich hab ich gedacht
Schreib im Vorübergehen
Ans Tor dir, gute Nacht
Damit du mögest sehen
An dich hab ich gedacht
Het laatste lied Der Leiermann is wel kommer en kwel. De sombere lierdraaier staat aan het eind van zijn leven zeg maar.
DER LEIERMANN
Drüben hinterm Dorfe
Steht ein Leiermann
Und mit starren Fingern
Dreht er was er kann
Barfuß auf dem Eise
Wankt er hin und her
Und sein kleiner Teller
Bleibt ihm immer leer
Und sein kleiner Teller
Bleibt ihm immer leer
Und die Hunde knurren
Um den alten Mann
Und er läßt es gehen
Alles wie es will
Dreht, und seine Leier
Steht ihm nimmer still
Dreht, und seine Leier
Steht ihm nimmer still
Wunderlicher Alter!
Soll ich mit dir geh'n?
Willst zu meinen Liedern
Deine Leier dreh'n?
Schubert leefde zo teruggetrokken dat toen in 1820 een Singspiel (soort kleine opera) werd opgevoerd hij niet op het podium wilde te klimmen, omdat hij vond dat hij te armoedig gekleed was. Van die dingen. Overigens was het wel Schubert's wenst een "vette" opera te schrijven, maar men vond het blijkbaar niet genoeg genoeg. We kennen ook geen pianoconcerten of andere soloconcerten. Ach, je kunt ook niet alles.
In Wenen bezocht hij de cafés, waarvan de Schubertiades bekend zijn. Aan de de piano liet hij zijn laatste composities horen aan zijn vrienden en kennissen. Heel gezellig allemaal, maar het leverde hem geen inkomen op, maar wel mooie muziek natuurlijk.
Schubert schreef verschillende korte muziekstukjes zoals de Moments Musicaux en Impromptu (een soort muzikale improvisatie die musici voor de vuistweg speelden: zoals Liszt, Beethoven en Schubert). We starten met de beroemde Ges Impromptu (D.899). Een prachtige melodielijn omspeeld met voortdurend veranderde akkoorden. Toen Franz het aanbod aan de drukker wilde hij het plaatsen als het in G zou worden gezet (dat scheelt 5 #####) en dat is iets gemakkelijker. Hier een uitvoering met Alfred Brendel. Het is verbazingwekkend hoe Schubert door de verschillende harmonieën wandelt.
Nog een kort Muzikaal moment. Voordat het begonnen is, is het alweer afgelopen. D.788 is een ruig stukje met veel emoties.
In de kamermuziek kennen we de strijkkwartetten. Hij schreef er een stuk of twintig. We laten "Rosamunde" horen D.804 met het bekende tweede deel
Schubert schreef ook veel symfonieën (dat dan weer wel) sommige haalden de eindstreep en werden uitgevoerd , anderen raakten zoek, of werden niet afgemaakt (unvolendet). Er zijn er veertien teruggevonden. Zijn beroemdste is misschien wel zijn 8ste (Unvolendete). Meestal begonnen in die tijd de stukken spectaculair. Maar niet bij deze. Het in het begin een brok geheimzinnigheid met brommende bassen en begeleidende violen. En opnieuw altijd melodieus. We gaan het meemaken. Deel 1, 8ste, D.759. We weten niet goed waarom Franz hem niet afmaakte: te ziek, of vervuld van een andere idee, zoals de Wanderefantasie waarmee hij rondliep. We horen ook Beethovense klanken (het waren tenslotte ook tijdgenoten 1770-1827!) maar nu veel melodieuzer.
Als je geld wilde verdienen, dan moest je werk worden gedrukt. Zijn vrienden zorgden dat dat gebeurde. Door zijn naïviteit verkocht hij uit geldgebrek zijn eigendomsrechten voor 800 gulden. Een schijntje bleek later.
Der Erlkönig(D.328, 1815) is een van zijn bekendste liederen. Het gaat over een ziek kind dat bij zijn vader op het paard zit. het wordt achtervolgd door de dood. Let op de jachtige begeleiding en vooral op de verschillende rollen die de zanger (Fischer-Dieskau/Gerald Moor) inneemt:
Verteller:
Wer reitet so spät durch Nacht und Wind?
Es ist der Vater mit seinem Kind
Er hat den Knaben wohl in dem Arm
Er fasst ihn sicher, er hält ihn warm
Vader:
Mein Sohn, was birgst du so bang dein Gesicht?
Kind:
Siehst, Vater, du den Erlkönig nicht?
Den Erlenkönig mit Kron' und Schweif?
Vader:
Mein Sohn, es ist ein Nebelstreif
Elfenkoning:
Du liebes Kind, komm geh mit mir
Gar schöne Spiele spiel ich mit dir
Manch bunte Blumen sind an dem Strand
Meine Mutter hat manch gülden Gewand
Kind:
Mein Vater, mein Vater und hörest du nicht
Was Erlenkönig mir leise verspricht?
Vader:
Sei ruhig, bleibe ruhig, mein Kind
In dürren Blättern säuselt der Wind
Elfenkoning:
Willst feiner Knabe, du mit mir gehn?
Meine Töchter sollen dich warten schön
Meine Töchter führen den nächtlichen Reim
Und wiegen und tanzen und singen dich ein
Und wiegen und tanzen und singen dich ein
Kind:
Mein Vater, mein Vater, und siehst du nicht dort
Erlkönigs Töchter am düsteren Ort?
Vader:
Mein Sohn, mein Sohn, ich seh es genau
Es scheinen die alten Weiden so grau
Elfenkoning:
Ich liebe dich, mich reizt deine schöne Gestalt
Und bist du nicht willig, so brauch ich Gewalt
Kind:
Mein Vater, mein Vater, jetzt fasst er mich an
Erlkönig hat mir ein Leid getan
Verteller:
Dem Vater grauset's, er reitet geschwind
Er hält in den Armen das ächzende Kind
Erreicht den Hof mit Müh' und Not
In seinen Armen das Kind war tot
Het tragische van Schubert is dat hij gewoon te vroeg dood ging, omdat hij vlak voor zijn dood een fantastisch optreden had en zijn ster zou doorbreken. Hij kreeg zelfs een baan in augustus 1828. Na zijn dood in november 1828 werd zijn muziek meer gespeeld en erkend.
We sluiten af met een heel bekend liedje: Heideröslein. Gewoon omdat iedereen het kent. We gaan even door het liedje heen: Goethe had een verkering uitgemaakt, maar zijn meisje was boos en wil de knaap kwetsen. Maar knaapje heeft er lak aan......
Heideröslein (1827, Goethe)
Sah ein Knab' ein Röslein stehn,
Röslein auf der Heiden,
War so jung und morgenschön,
Lief er schnell es nah zu sehn,
Sah's mit vielen Freuden.
Röslein, Röslein, Röslein roth,
Röslein auf der Heiden.
Knabe sprach: ich breche dich,
Röslein auf der Heiden!
Röslein sprach: ich steche dich,
Daß du ewig denkst an mich,
Und ich will's nicht leiden.
Röslein, Röslein, Röslein roth,
Röslein auf der Heiden.
Und der wilde Knabe brach
's Röslein auf der Heiden;
Röslein wehrte sich und stach,
Half ihm doch kein Weh und Ach,
Mußt' es eben leiden.
Röslein, Röslein, Röslein roth,
Röslein auf der Heiden.
Voor piano heeft Schubert geen concerten geschreven, maar wel zo'n 21 sonaten, waarvan er 14 zijn afgemaakt. Die dingen duren soms ruim een half uur als je alle herhalingen meeneemt. Zijn laatste duurt zo'n 45 minuten. Ik ploeg voor jullie door wat deeltjes, waarbij opnieuw opvalt hoe melodieus zo'n werk is en hoe de sfeertekeningen voortdurend veranderen van zwaarmoedig tot lichtvoetig. Met Kristian Zimmerman lopen we door wat deeltjes (5'20"). Omdat het zo'n langs stuk is moet je een toppianist zijn om 45 minuten op het puntje van je stoel te zitten. Maar mooi is het.
Als je geld wilde verdienen, dan moest je werk worden gedrukt. Zijn vrienden zorgden dat dat gebeurde. Door zijn naïviteit verkocht hij uit geldgebrek zijn eigendomsrechten voor 800 gulden. Een schijntje bleek later.
Als slot de tranentrekker Ave Maria door Janet Bake/Gerald Moorr. Een langzaam stuk met een voortkabbelende gebroken tertsen en kwarten
Ave Maria!
Ave maria!
maagd van de hemel
vergin del ciel
Soeverein van genade en vrome moeder
Sovrana di grazie e madre pia
Moge u elke keer een vurig gebed verwelkomen
Che accogli ognor la fervente preghiera
Ontken dit gekwelde hart van mij niet
Non negar a questo straziato mio cuor
Trouw aan zijn pijn!
Tregua al suo dolor!
Verloren de almamy leunt naar je toe
Sperduta l'almamia si prosta a te
En vol hoop leunt hij op je voeten
E pien di speme si prosta ai tuoi piè
Ze roept je aan en wacht tot je haar geeft
T'invoca e attende che tu le dia
De vrede die alleen jij kan geven
La pace che solo tu puoi donar
Ave maria gratia plena
Ave maria gratia plena
Maria gratia plena
Maria gratia plena
Maria gratia plena
Maria gratia plena
Ave, ave dominus
Ave, ave dominus
Dominus tecum
Dominus tecum
Verloren de almamy leunt naar je toe
Sperduta l'almamia si prosta a te
En vol hoop leunt hij op je voeten
E pien di speme si prosta ai tuoi piè
Ze roept je aan en wacht tot je haar geeft
T'invoca e attende che tu le dia
De vrede die alleen jij kan geven
La pace che solo tu puoi donar
Ave Maria!
Ave maria!
Gratia plena
Gratia plena
Ave, ave dominus
Ave, ave dominus
Ave Maria!
Ave maria!
Schubert kreeg nog een baan aangeboden, maar werd te ziek om nog wat te doen. Eind 1828 kwam er een eind aan.
Reacties
Een reactie posten