E04 Pjotr Iljitsj Tsjaikovski (1840-1893)

 We vertellen het verhaal van Pjotr Iljitsj Tsjaikovski, de homosexuele componist die (misschien) tragisch aan zijn leven kwam.

Hij was een romantische componist en eigenlijk de eerste Rus die in het westen bekendheid kreeg. En dat wordt je natuurlijk ook weer kwalijk genomen door je eigen landgenoten (De vijf/machtig hoopje: Dat zijn vijf Russische nationalistisch getinte componisten).

Pjotr wordt geboren in op 7 mei 1840 in het stadjeVotkinsk een stadje 1000km ten oosten van Moskou. Het heeft koude winters en hete zomers (landklimaat). Zijn vaderlijke voorouders hebben allemaal in het leger gediend. Zijn vader Ilya was Luitenant Kolonel en beheerde in het stadje de ijzererts mijnen. Zijn moeder Alexandra kwam ook uit een redelijk welgesteld milieu. Het echtbaar bewoog zich dan ook in kunstenaarskringen en zijn typische middenklassers. Hij had 6 broertjes en zusjes die belangrijk voor hem waren in zijn latere leven.

Van een Franse gouvernante (Fanny Dürbach) leert hij vloeiend Duitse en Frans spreken, hij is dan zes jaar. Pjotr is zeer gesteld op Fanny, maar dat is gebruikelijk als je bij lieve gouvernantes opgroeit.

Hij is vijf als hij zijn eerste pianolessen krijgt en wordt in drie jaar net zo handig in muziek lezen en spelen  als zijn leraar. Zijn ouders schaffen ook een soort draaiorgel aan (Orchestrion) om de verschillende instrumenten bij elkaar te kunnen horen (fluiten, trommels etc.). In het stadje is "niets" te beleven.

Als hij tien (!) is sturen ze hem naar  St Petersburg naar een soort voorbereidingsklasje voor de hogere ambtenarenschool (toelating als je 12 bent), want met muziek zal Pjotr nooit een fatsoenlijke boterham kunnen verdienen, zo is het idee. Zijn ouders waren nou ook weer niet zo rijk, dus snel op eigen benen staan was wel het minimum.... De opleiding duurt zeven jaar en dan ben je dus 1300km van huis (ter vgl. Nice ligt ook op 1300kmvan Nijmegen). Nog geen treinen hier.

Cholera was destijds een heersende ziekte. Zijn moeder Alexandra sterft als hij veertien is en naar huis keert/ Vader Ilya herstelt van de ziekte en stuurt Pjotr terug naar de school, zodat hij zijn hoofd bij de studie kan houden. Hij maakt hier ook zijn vrienden voor het leven. En natuurlijk is St Petersburg het culturele centrum van Rusland (Tsaren). In deze tijd (15/16jr) is muziek heel belangrijk, maar hij valt nog niet echt op. Zijn muziekleraar ziet wel zijn talent, maar een toekomst als musicus is eigenlijk hopeloos. Er is ook geen echte opleiding. Zelfs niet in St. Petersburg. Pjotr wordt ambtenaar bij het ministerie van Justitie als hij 19jr is.

Maar: In 1859 wordt De Russian Musical Society (RMS) gesticht door Elena Pavlona (Duitse adel, Charlotte van Württemberg)

(ze was schoonzusje van Anna Palowna (Van Willem II). The RMS is voor talentvolle musici die hier een opleiding kunnen volgen. En ja, Pjotr is talentvol, en hij wil wel. Anton Rubinstein (pianist, componist) is zijn leraar. Bekend van zijn Melody in F (Nelson Freire). Inmiddels komt er een conservatorium en dan grijpt Pjotr nog meer zijn kans.

Het conservatorium wordt bemenst door (natuurlijk) Westerse musici en Russische. Pjotr spreekt zijn talen en wordt de voorloper van de nieuwe generatie Russische componisten, zoals het "machtige hoopje" van vijf componisten (Borodin, Moussorski...). Deze vijf vonden aanvankelijk zijn muziek te ouderwets en te westers. We leven midden in "nationalistische tijden", en in Rusland moeten dan nog de Tsaren uitgemoord en de communisten de macht grijpen.

Hoog tijd om naar zijn eerste Opus (1867, Pjotr is dan 26) te luisteren: Scherzo a la Russe (Valentina Lasitsa). Het klinkt een beetje psalmisch en Bach-ig. Hij had ook zijn 1ste symfonie (!) geschreven, maar die vond Rubinstein niet goed genoeg (onterecht natuurlijk).

Het is de jongere broer van Anton Rubinstein, Nikolai, die Pjotr (werd boezemvriend) voor een baantje in Moskou uitnodigt aan het nieuw op te richten conservatorium. Het betaalt niet veel, maar Pjotr grijpt die kans. Hij blijft 11 jaar verbonden aan het conservatorium. Wat ook belangrijk is, dat een stuk van hem officieel wordt uitgevoerd, door Johann Strauss II. Dat brengt hem bekendheid. Het heet "Karakteristieke" dansen. Als zelfstandig werk is het verdwenen, maar het is verwerkt in zijn opera Voyevoda, waar ook al weer weinig van over is. Maar we hebben de Dansen van de Kamermeisjes. Het punt was dat Pjotr slechte kritieken van zijn eerste opera's kreeg. Hij vernietigde daarom de manuscripten. Kortom het viel niet mee met zijn opera's.

Al met al schreef Pjotr diverse opera's en componeerde hij ballet muziek, terwijl hij tussendoor veel muziekrecensies schreef (beetje zoals Schumann dat ook deed). Het gaf hem de gelegenheid rond te reizen. In die periode schreef hij belangrijke werken: Zwanenmeer, Pianoconcert nr1. en Eugen Onegin, de opera die overeind bleef, zeg maar. 

Ik laat een stukje YT zien uit het Zwanenmeer van de beruchte scene, die symbolisch wordt gebruikt als protest tegen de Russische bezetting in de Oekraïne. De muziek is altijd prachtig. Nog een luisterstukje.

En dan dat pianoconcert (1874/1875). In het begin verguisd later geliefd toen Pjotr's ster steeg. Het begint met een lang eerste deel met een beginthema dat iedereen kent, maar dat eigenlijk niet meer in het 20 minuten durende stuk voortkomt. Zijn vriend Nikolai Rubinstein vond het niks en wilde het NIET uitvoeren (later kwam hij daarop terug, opportunist?). Het is onduidelijk of Pjotr anders het werk aan hem zou hebben opgedragen. Hans van Bülow wilde het werk wel uitvoeren. Het kwam erop neer dat het in Boston (US!!) het in premiere ging. Het duurde even, maar het werk werd steeds populairder. En is een van de meest populaire concerten ooit. Ik weet nog goed dat het stuk op een mono Philips bandrecorder stond. Mijn vader had het opgenomen vanaf de Radio. Ik was denk ik een jaar of negen tien en heb het letterlijk grijs gedraaid.

Het staat in Bes-klein (veel mollen) en het motief begint bij de hoorns en daarna het orkest, terwijl de piano er breed overheen gaat en het motief overneemt. Het merkwaardige van het stuk is, dat het thema daarna  niet meer terugkomt of wordt doorgezet. Er ontstaat een geheel nieuw vervolg. Het stuk blijft daarmee wel spannend. Deel 1 eindigt alsof het concert klaar is zeg maar met een solo (cadenz), maar dan komt er een uiterst stil pizzicato, waarbij de dwarsfluiten het thema oppakken. Misschien wel het mooiste georchestreerde stukje wat ik ken: omspeling door alle instrumenten met het thema door fluit, violen, piano etc. Daar was Pjotr dan ook erg goed in. Hier komt het thema dus WEL terug na een uiterst virtuoze doorwerking. We gaan het helemaal uitluisteren. Het slotthema is een rondo, het komt voortdurend terug als Oekraïens wijsje.

De opera dan. Het gaat over een verhaal van Pusjkin, waarbij Eugen Onegin een adellijke heethoofd is en zijn liefde Tatjana misloopt inclusief duel. Werd de opera eerst door studenten uitgevoerd op het Moskouse conservatorium, later in het Maly Theater, Bolsoi, VS, UK, Duitsland. Het libretto werd dan weer vertaald, want niemand spreekt in het westen Russisch. We horen de introductie en de polonaise

Pjotr trouwt met Antonina Miliukova in 1877. Hij deed waarschijnlijk om zijn sexuele geaardheid te ontvluchten. 

Het huwelijk werd een ramp, en stortte Pjotr in depressies. Inmiddels heeft hij vriendschap met Iosef Kotek, een violist die hem ook hielp met instrumentie van vioolpartijen.

Intussen leert hij ook Nadezhda von Meck kennen, dwz zij merkt Pjotr op, zonder hem eigenlijk te ontmoeten. Zij is een rijke weduwe van een spoorwegmagnaat (eigenlijk was ze zelf de drijvende kracht achter dat succes). Er bestaat een omvangrijke briefwisseling tussen Pjotr en Nadezhda. Het geeft een betere kijk op Pjotr's leven. Ze spraken af "elkaar nooit te ontmoeten"/ Zo geschiedde. Ze heeft er voor gezorgd dat Pjotr als volkomen zelfstandig componist kon werken.

Ondanks al die ellende schrijft hij aan het meer van Genève het vioolconcert in D (1878). Ook al zo'n bestseller. Het was opgedragen aan Leopold Auer, maar die vond het te moeilijk. Het werd pas 1881 voordat het in Wenen door Brodsky werd uitgevoerd. We gaan naar het laatste deel luisteren met Janine Jansen. Virtuozer kun je het het niet hebben.

Pjotr's ster rijst en hij mag in 1880 het zilveren jubileum van Alexander II opluisteren met een ouverture: 1812. Het begint als een strijkkwartet, maar eindigt met vol orkest met heus kanongebulder aan het eind. Het stuk zelf symboliseert de overwinning van de russen op de fransen in 1812. Lekker nationalistisch natuurlijk. De ouverture is ook weer een uiterst populair symfonisch werk van Pjotr. We horen het begin en luisteren naar het eind met die kanonnen. Ik heb hem in de Royal Albert gehoord in London, met n echt kanon dus: spektakel met stinkende rook. En nationalistisch. Dat was belangrijk voor de russen, als altijd miskent... En Nicolas en Stalin etc. moesten nog komen.....

Intussen wordt Pjotr gevraagd als dirigent en overwint hij zijn plankenkoorts. Hij treedt overal in Europa op en ook in Carnegie New York. 

In Klin (bij Moskou) heeft hij een groot huis:

Maar hij blijft depressief en het is niet duidelijk of hij opzettelijk met besmet water aan cholera is gestorven of niet. Veel speculaties, zelfs een film zijn aan zijn leven (en het eind ervan) gewijd.

We zullen het nooit weten.

We doen een greep uit nog wat hits:

De notenkraker. Een kerstverhaal met een pop en vooral prachtige melodieën.

Romeo en Julia met het beroemde Liefdesthema dat in talloze verfilmingen etc. voorkomt:

You Tube. Als je het ziet herken je het meteen.

Wat pianostukjes tot slot uit de Jahreszeiten. We doen er twee: Barcarolle/June, Trojka/November. Het laat opnieuw horen hoe melodieus Pjotr zijn composities maakte.