J02 Franz Liszt
We gaan het hebben over de popster van de 19de eeuw: Franz Liszt. Er waren er meer, zoals Chopin en Clara Schumann, maar Franz gaf toch wel de "toon" aan. Als componist maar ook als docent heeft hij een enorme invloed gehad (Berlioz, Chopin, Schumann, Wagner).
Franz Liszt werd geboren in 1811 in Raiding en overleed in 1886 in Bayreuth (ja, iets met Wagner dus).
Raiding (Doborjan) is een plaatsje in het koninkrijk Hongarije en het keizerrijk Oostenrijk. Het is tegenwoordig (sinds 1920) Oostenrijk. Het ligt ten zuiden van Wenen. En wat belangrijk is: papa Adam Liszt werkte aan het hof bij Nicolaas II Esterhazy als landbeheerder. En zoals we ons misschien kunnen herinneren: daar werkte Haydn ook. Adam was een amateur musicus en speelde piano, fluit, cello, gitaar. Kortom een handige man, die ook in de orkestjes van Haydn speelde. Van zijn moeder Mari Anna Lager weten we niet veel (bakkersdochter).
Uit dankbaarheid droeg Liszt zijn Transcedentale Etudes aan hem op. De eerste studies ervan dateren van 1826 en werden voltooid in 1837 en in 1852 gepubliceerd. Ik laat er twee horen om aan te geven hoe verschrikkelijk virtuoos deze muziek is, en iets zegt over wat Liszt kon.
In 1822 geeft Liszt (11jr) zijn eerste concert voor een wat breder publiek, waar hij ook Beethoven ontmoet (de cirkel was natuurlijk klein). Beethoven (52jr) was er ook bij, al kun je je afvragen of hij er iets van heeft gehoord. Van wonderkinderen moest hij niet zoveel hebben.
In 1825 was er een soort verzamelboek gemaakt van composities die waren gemaakt op een thema van Diabelli (dat was een Weense UITGEVER en componist). Verschillende componisten deden er aan mee. Je krijgt zo een mooi beeld wie er destijds zoal rondzwierven: Schubert, Moscheles, Czerny. We gaan het thema horen en Nr. 24. Neem voor jezelf de tijd om er meer te draaien. Hei is zeer waarschijnlijk dat Czerny zijn jonge pupil heeft aangemoedigd. Het klinkt allemaal nog niet zo heftig. Het leuke is dat Beethoven ook op verzoek de eerste 33 variaties mocht schrijven (deel I).
Vanwege het succesvolle optreden (ook financieel) in Wenen, besluit het gezin Lisa te verhuizen naar Parijs, want dat was het tweede muzikale centrum. Franz werd aangemeld voor het conservatoire, maar kwam er niet in omdat hij een buitenlander (!) was, terwijl Cherubini als directeur zelf een Italiaan was.
Ook in Parijs wordt er opgetreden en hier schrijft Liszt zijn enige opera: Don Sanche (14jr!). Het manuscript verdween na vier uitvoeringen en is in 1973 weer herontdekt. Hij ontving er 170franken voor (een slordige 3000EU). We horen een stukje uit het Liefdeskasteel, waar alleen echtparen wonen en Don Sanche "single" is en verliefd op een prinses.......
Ook in Engeland viert Franz zijn eerste triomfen. Ondermeer bij Koning Georg IV. Maarrrr zijn vader overlijdt aan typhus (1827) en hij moet met zijn moeder alleen verder. Ze blijven in Parijs, en Franz moet hard werken om aan de kost te komen. Hij geeft les aan huis, moet veel reizen en begint met drinken en roken. Hij wordt verliefd op de dochter van een minister (Carolien) en die minister vindt het niet goed.
Liszt wordt ziek en wordt aangetrokken door religie. Hij ontmoet wat franse priesters en begint in feite aan zijn intellectuele ontwikkeling. Hij kruipt uit zijn dal en maakt kennis met schrijvers en dichters als Victor Hugo, George Sand. Componeren is er voorlopig niet bij. Het duurt tot de franse revolutie (1830, Franz is dan 19), waar hij muziek van Berlioz hoort (symph fantastique) en Chopin. Hij kende ze beiden goed. Ook Liszt schrijft schetsen voor een heroïsche symfonie, die veel later (1850) als poëtisch gedicht wordt herschreven en in 1857 wordt gepubliceerd. Liszt herschreef sowieso heel veel van zijn werk om het later weer voor iets anders te gebruiken.
We horen eerst een eerste stukje van een treurmars, zoals dat voor orkest was, en daarna hetzelfde voor piano. Waarbij het opvalt dat hij met de piano zo'n beetje dezelfde sfeer oproept.
In 1832 (21jr!) hoort hij Nicolo Paganini op de viool. Hij is zeer onder de indruk van zijn virtuositeit en denkt: DAT WIL IK OOK. Hij zet zich weer aan het pianospelen en oefent soms tot 14hr per dag! En hier horen we een mooi voorbeeld van het kopiëren van de muziek van Nicolo naar zijn eigen piano muziek. We horen eerst de viool met capriccio nr. 24 en dan Franz zijn interpretatie, we noemen dat dus een TRANSCRIPTIE als de grand etudes de Pagannin: De Campanella (het klokje). Het lijkt simpel te beginnen, maar is o zo moeilijk.
In 1833 begint Liszt een relatie met gravin Marie d'Agoult (auteur). Ze leefde al gescheiden van haar (officier Stern) man en Liszt begon een relatie. Om een schandaal te vermijden gingen ze naar Genève, waar hij ook een muziekschool oprichtte. Ze baarde Liszt drie kinderen, waarvan een dochter (Cosima) later met Wagner trouwde. Liszt geeft les aan de muziekschool in Genève en het stel reist ook naar Italie. Dat is niet meer zo ver van G. vandaan. In Rome (1939) wordt zijn zoon Daniel geboren.
De reis inspireert hem tot de pianocyclus: L'Annees de Pelerinage. waarbij de eerste stukken zijn gewijd aan Zwitserland. We horen Walenstadt (een Zw meer ten zuiden van Liechtenstein). Het doet een beetje geheimzinnig aan en daarmee een sfeerstuk.
Liszt geeft na zijn intense studies concerten door Europa en financiert diverse projecten, waaronder een monument voor Ludwig van Beethoven.
Naast Liszt liep er een andere pianist rond: Sigismond Thalberg. Er was een zekere animositeit en ze schreven wat mindere stukjes over elkaar. En er ontstond onder de fans een strijd over wie nu het beste/mooiste piano kon spelen. Mooiere reclames kon je natuurlijk niet hebben. De twee besloten om in de Salon van Prinses Belgiojose (Parijs) te strijden om de eer.
.jpeg)
Sigmond opende het duel met zijn Rossini transcriptie van "Moses" (een stukje) en Franz speelde zijn Niobe fantasy (ook een stukje). Het zijn allebei tamelijk pompeuze stukken. In de kranten durfden de recensisten niet te kiezen, maar uit de overlevering zou gebleken hebben, dat het applaus voor Frans toch wat steviger uitpakte. Van Sigismond Thalberg is weinig meer vernomen. Hij voelde zich vernederd.
Liszt werd zeer populair en in de periode na 1840 sprak Heinrich Heine zelfs van een Lisztomania. Het publiek werd hysterisch (zoals bij de Stones,of de Beatles, zeg maar). En dat was in de geschiedenis nog niet echt voorgekomen. Ze beroofden Fransz van zijn zijden sjaaltjes, handschoenen etc. Naar schattingen heeft Franz wel duizend keer opgetreden in acht jaar tijd.
Veel van wat hij verdiende gaf hij weg, maar hij was steenrijk in die tijd.
Franz was handig in het omzetten van muziek van anderen. Hij schreef talloze transcripties en parafrasen. We horen Rigoletto (eig. Verdi). Bijna onmogelijk om te spelen en je moet er van houden, zeg maar. En het publiek was er dol op. Het is grappig, dat om de drie jaar in Utrecht een Liszt concours wordt gehouden, waarbij de pianisten de moeilijkste parafrasen ten gehore brengen om hun kunsten te showen (Enrico Pace, Igor Roma, Wibi Soerjadi).
En wat te denken van God Save the King (Queen). De engelsen zullen het vast herkend hebben.
In 1847 (35jr) speelt Franz in Kiev en hij ontmoet daar de Poolse Prinses Carolien zu Sayn-Wittgenstein. Ze is steenrijk en getrouwd/gescheiden. Zij en Franz blijven voor de rest van hun leven bijeen. Franz stopt met zijn optredens. Het is genoeg. In september 1847 geeft hij zijn laatste concert en voor eeuwig blijft hij een legende onder zijn fans.
Vanaf 1848 componeert Franz Liszt zijn symfonische gedichten. Hij schreef er dertien. Een symfonisch gedicht is een stuk voor orkest dat 1 deel heeft en is gebaseerd op bijvoorbeeld een gedicht, novelle, een schilderij etc. Bij het horen van de muziek moet de luisteraar een bepaald beeld krijgen en is een typisch voorbeeld van de romantiek. De Duitsers spreken van Tondichtung en de fransen Tone Poem.
We gaan luisteren naar Festklänge (het 7de). Hij had het bedoeld als het stuk om te spelen met zijn voorgenomen huwelijk met Carolien, dat er nooit van gekomen is. Er zit bijv. een polonaise in die refereert aan zijn meisje (5'13"), terwijl er later Hongaarse motieven in komen, die herinneren aan zijn eigen afkomst. Dit hele stuk is ook voor piano bewerkt door een van zijn leerlingen.
Dat werk uit een stuk kom je dus vaak tegen bij Lizt. Bijvoorbeeld zijn enige pianosonate in H-moll. Ik vind het zelf een van de meest fascinerende werken die ik ken. Het is opgedragen aan Robert Schumann, die destijds zijn Fantasie aan de jonge Liszt opdroeg in 1836. Dat stuk heeft wel delen (drie). Een stukje uit deel II: Het is bijna Jazz vanwege al die ritmiek van de gepuncteerde noten. En dit stuk is, o toeval weer opgedragen aan Beethoven tbv een monument dat in Bonn moest komen.
De Liszt sonate ontstond dus toen Clara nog life en kicking was. Ze vond het maar een hoop herrie (oude stempel!). Velen vonden het een vreemd, diabolisch stuk. We luisteren naar het begin.
En als we het toch over de duivel hebben: De Mephisto Waltz (Nikolaus Lenau: Faust). Er zijn veel versies van die programmatische walsen. We horen het begin van de Mephisto Waltz.
In 1848 wordt Franz Kapelmeester in Weimar en staat onder bescherming van Groothertogin Maria Pavlovna. Hij geeft lessen en werkt samen met Hans van Bülow, met wie zijn dochter Cosima eerst trouwt (in 1857). Weimar wordt het centrum voor de moderne muziek. Franz moest ieder jaar zijn programma aan de "overheid" voorleggen. Dat ging aanvankelijk best goed, maar er werd steeds meer van zijn producties geweigerd. Opera's hadden vaak een politiek karakter, en bij de Barbier van Bagdad was de maat vol. Liszt nam ontslag in 1858 (46jr).
Als je gescheiden was en je man nog leefde mocht je van de kerk NIET hertrouwen. Zo ook onze Carolien. Het had natuurlijk te maken met de vele bezittingen van Carolien. Alles moest worden uitonderhandeld.
Weimar stond bekend als de Nieuwe Duitse School, waarvan Liza, Berlioz en Wagner deel van uitmaakten. Dat stond tegenover de oude garde met Brahms en Mendelssohn. Er werd ook wel gesproken over de "Oorlog van de Romantici". Alles gebeurde natuurlijk op papier, waarbij beide partijen Beethoven claimde als hun grote voorganger. Het was Wagner die de nieuwe school aanvoerde in Bayreuth vanaf 1870, want het werk van Liszt kreeg weinig aandacht en Berlioz overleed.
Na een bezoek aan de paus in Rome, kreeg Carolien haar huwelijk nietig verklaard (haar ex was overleden), maar toch werd het huwelijk tegengehouden (Franz was 50). Carolien kapte ermee en gaf het huwelijk op. Franz was ook bedroefd en verloor zowel zijn zoon Daniel (20) als zijn dochter Blandine (26jr).
Na zijn turbulente leven gaat hij het klooster in en laat zich wijden (1863) notabene door de degene die zijn huwelijk had geblokkeerd. Liszt wordt Abbe Liszt. In zijn kloostercel heeft hij een piano en hij componeert daar ook. Maar de wereld blijft aan hem trekken. Franz Joseph wordt in Hongarije gekroond en Franz mag de Kronings Mis schrijven. (1867), waarmee we ineens in de sacrale muziek duiken. We doen het Sanctus. Hij reist naar Budapest (Budakasteel in de Matheuskerk) om de muziek voor de kroning te dirigeren.
Ook in Weimar willen ze hem terug, hij is tenslotte wel heel erg goed. In de komende zeventien jaar reist Liszt heen en weer tussen Rome, Budapest en Weimar. Hij heeft op die manier een triple-life en reist zo'n 6,000 kilometer per jaar. Dat ging dus allemaal met het "OV". Bedenk daarbij dat Liszt in zijn 50tiger jaren zit. Zo hebben we tegenwoordiger een Franz Liszt Conservatorium in Budapest.
Dat drukke leven eist zijn tol, hij valt van de trap, heeft staar, kiespijn en hij is depressief en bang voor de dood. Hij schrijft nu geen virtuoze noten meer, maar is heel bedachtzaam in zijn composities. En net zoals Beethoven, schrijft hij avant-gardistische muziek. Bijvoorbeeld Bagatelle Sans Tonalités (Brendel). Hij loopt daar al veertig jaar vooruit op wat in de muziek komen gaat in het expressionisme.
Een ander voorbeeld is nuages gris. Het vormt de inspiratie voor Debussy en Strawinsky. Debussy schreef zelf het stuk Nuages voor orkest. We horen het ter vergelijking. Ook is het als filmmuziek gebruikt.
Aan het eind van zijn leven was Lizt depressief en dronk absint. Zijn muziek kenmerkt zich in de categorieën: retrospectie (Nuages gris), wanhoop, en de dood.
De wanhoop wordt gekenmerkt door Schlaflos, vraag en antwoord....
En de laatste, de dood: Hij schrijft een aantal muzikale portretten van een aantal belangrijke Hongaren.
Ik stop met twee werken: Liebestraum. Een werkje dat iedereen kent. Het is in 1850 geschreven als een nocturne, waar bij de melodie in het midden register zit en fenomenaal wordt omspeelt. We horen hier Lang Lang.
Liszt was een groot bewonderaar van Wagner, hij voelde zich bij hem minderwaardig (zoals ook met Beethoven). Het punt was dat Liszt hem overleefde en Cosima met hem getrouwd was. Zij organiseerde toen al in Bayreuth de festivals, waarbij Franz probeerde haar te helpen. Hij krijgt in Bayreuth longontsteking, maar het kan net zo goed een hartaanval zijn geweest. Franz overlijdt in oktober 1886. Gezond leefde hij niet meer. Cosima liet hem ter plekke begraven. Cosima's carrière (tot 1930) is dubieus in relatie tot Wagner en haar antisemitisme. In die tijd en later heel gewoon. We kennen allemaal de voorkeur van de nazis voor die Wagneriaanse muziek.
Enfin het is mooi om te eindigen met Lizst's parafrase van het Ave Maria van Schubert. Hij speelde het voor in januari 1886 aan Claude Debussy en Paul Vidal (muziekpedagoog) in Rome. Bijzonder natuurlijk.
Reacties
Een reactie posten